Razgovor, razumevanje i saosećanje donosili su olakšanje i utehu verovatno od početka formiranja i razvoja ljudske zajednice, a nastanak moderne psihoterapije vezuje se za psihoanalizu i njenog osnivača Sigmunda Frojda, koji je svojom teorijom pokušao da objasni dinamiku procesa u psihoterapiji.
Centralno mesto u psihoterapijskom procesu zauzima emocionalni odnos između klijenta i terapeuta, s obzirom da terapija predstavlja „društveni život u malom“ i da će se interpersonalni problemi i osobine klijenta u nekom trenutku manifestovati u okviru terapijskog odnosa. Terapeut pomaže kljentu da osvesti maladaptivne obrasce i izgradi funkcionalne odnose u stvarnom životu. Terapijski rad skoro uvek obuhvata i rad na promeni načina razmišljanja, odnosno uverenja koja dovode do toga da se klijent suviše često oseća nesrećno ili u nekom drugom smislu loše u vezi sebe i drugih ljudi.
Mnogi terapeuti zastupaju tezu da su ljudi bazično dobronamerni i po prirodi sposobni da žive u harmoniji sa drugim ljudima, kooperativni, darežljivi i orijentisani ka zajedništvu, a ono što ih čini nesrećnim, usamljenim, uplašenim, konfliktnim, egocentričnim, nezainteresovanim za učenje i saznavanje novih stvari jesu spoljašni pritisci i destruktivni uticaji koji obimom i intenzitetom nadvladaju prirodnu pozitivnu težnju čoveka za samoostvarenjem. Prema rečima Melani Klajn, uloga terapeuta je da pomogne klijentu da ukloni prepreke za rast, realizuje svoje potencijale i uspostavi bliske i skladne odnose u zajednici sa drugima.
Razvoj neuronauka u drugoj polovini XX veka doveo je do boljeg razumevanja mehanizma dejstva različitih psihoterapijskih tehnika. Ispitivanja su pokazala da tokom psihoterapijskog procesa, koji podrazumeva procese učenje, dolazi do bioloških promena na nivou neurona (neuroplasticitet izazvan učenjem, formiranje asocijativnih veza između nervnih ćelija). Mozak nije samo genetski programiran već ostvaruje interakciju sa okruženjem. Okruženje menja našu biohemiju i određuje razvoj mozga – vaspitanje, stresni događaji povezani sa nekom promenom, pozitivnom ili negativnom (gubitak posla, smrt bliske osobe, selidba, zasnivanje braka, rođenje deteta), kumulativno dejstvo stresnih događaja, bolest, upotreba psihoaktivnih supstanci, način nošenja sa problemima, očekivanja u životu, socijalna podrška, itd. Životna iskustva utiču na hormonalni odgovor na stres (količinu hormona stresa koji će se lučiti kao reakcija na stresore) i način na koji su delovi mozga umreženi, što može obuhvatiti i psihoterapiju kao iskustvo koje može da preoblikuje funkcije i umreženost mozga. Različita istraživanja tehnikama prikaza rada mozga pokazuju da psihoterapija utiče na metabolizam i dotok krvi do određenih moždanih područja, na nivo hormona tiroidne žlezde, preuzmanje serotonina, broj i vrstu veza između nervnih ćelija.
Promene do kojih se dolazi psihoterapijom nisu vidljive samo u načinu razmišljanja i na planu ponašanja, već i na nivou biohemijskog funkcionisanja mozga.